Εισαγωγή:
Η εξέλιξη του σύγχρονου κοινοτισμού
Ο κοινοτισμός ξεκινά από την απαρχή της ανθρώπινης ιστορίας. Μαζί με την αντίληψη για τη «μάνα θεά φύση», κυριάρχησε και η αντίληψη στους ανθρώπους για τη «μάνα κοινότητα». Για τη μόνη –σε δύσκολες συνθήκες- δυνατότητα επιβίωσης του ατόμου. Μέσα από τη κοινή συμβίωση στην ομάδα, στη κοινότητα ανθρώπων, που χρησιμοποιεί τα αγαθά της φύσης και μεταποιώντας τα κάνει συλλογικά αγαθά με κοινή χρήση και κοινοκτημοσύνη. Στη βάση αυτών των δύο βασικών αντιλήψεων για τις δύο «μαμάδες» ενηλικιώθηκε ο άνθρωπος σαν όν και είδος, περνώντας από τις πρωτόγονες εξισωτικές κοινωνίες στις πιο σύνθετες, στις οποίες υπήρξαν διαφοροποιήσεις, λόγω της ανισοκατανομής της εξουσίας στα πλαίσια των ανθρώπινων κοινοτήτων.
Το κοινοτικό όμως πνεύμα ακολούθησε όλες τις κοινωνικές εξελίξεις κατά τη διαδρομή της ανθρώπινης εξέλιξης γιατί αυτό υπαγόρευε και η βιολογία του ανθρώπινου είδους, σαν λογικού όντος, που έβλεπε πάντα τα πλεονεκτήματα του «συνυπάρχειν», «συμβιώνειν», «συμπράτειν» και «συναποφασίζειν».
Δε θα ασχοληθούμε με το αρχέγονο κοινοτικό πνεύμα. Μας ενδιαφέρει περισσότερο η σύγχρονη ιστορία του, για πρακτικούς και όχι θεωρητικούς λόγους. Γιατί σήμερα ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός προσπαθεί να διαλύσει και τις τελευταίες πρακτικές του-όπου υπάρχουν ακόμα- και να προωθήσει παντού τον ατομικισμό. Πράγμα που θα έχει σαν αποτέλεσμα όχι μόνο τη καταστροφή της βιολογικής και κοινωνικής βάσης του ανθρώπινου είδους, αλλά και τη διάλυση της «πρωταρχικής μάνας» της γαίας.
Για να μη συμβεί αυτό, θα είναι πρωταρχικής σημασίας η αναβίωση και η ανάδυση ξανά του κοινοτικού πνεύματος, στα πλαίσια όμως των νέων συνθηκών της παγκοσμιοποίησης του καπιταλισμού , τις οποίες συνθήκες θα χρειασθεί να μετατρέψει πάλι σε κοινοτικές με βάση τα κοινά αγαθά της γαίας.
Για αυτό μπορεί να βοηθήσει και το ιστορικό γεγονός της ανάδυσης του κοινοτισμού στα πλαίσια της προ του καπιταλισμού φεουδαρχίας. Ξεκινάμε λοιπόν μια σειρά άρθρων σαν μια ιστορική αναδρομή του κοινοτισμού από τον ύστερο μεσαίωνα και θα την συνεχίσουμε στην περίοδο της ανάδυσης των καπιταλιστικών σχέσεων, σαν κυρίαρχων έναντι των φεουδαρχικών. Όπου στην ουσία-για να γίνουν κυρίαρχες οι καπιταλιστικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων- στηρίχθηκαν ακριβώς στο κοινοτικό πνεύμα ενάντια στο μεταφυσικό πνεύμα του φεουδαρχισμού που αποδεχόταν την αριστοκρατία, τους ευγενείς και την εκκλησία σαν αντιπροσώπους του θεϊκού πνεύματος επί της γαίας.
Α) Ο κοινοτισμός στον ύστερο μεσαίωνα
α) Η Μανιφακτούρα και η αυτοδιοίκηση στις μεσαιωνικές πόλεις.
Η Ιστορία, γραμμένη από τη μεριά της κυρίαρχης-κάθε φορά-κοινωνικής και πολιτικής ελίτ, δεν έχει σταθεί καθόλου σε ένα πανευρωπαϊκών διαστάσεων κίνημα κοινοτισμού, κατά την περίοδο του ύστερου Μεσαίωνα. Σε αυτό το κίνημα έχει αναφερθεί κυρίως ο Κροπότκιν στο βιβλίο του Το κράτος και ο ιστορικός του ρόλος.
Η κοινότητα της ελεύθερης πόλης του μεσαίωνα προερχόμενη ήδη από τον 11ο και 12ο αιώνα είχε δημιουργηθεί «από τη μια από τις κοινότητες των χωριών και από την άλλη από τις χιλιάδες αδελφότητες και συντεχνίες που εμφανίσθηκαν εκείνη την εποχή και δεν είχαν σχέση με συγκεκριμένους τόπους. Ως ένωση αυτών των δύο τρόπων οργάνωσης των ανθρώπων, κατάφερε να επιβιώσει εντός ενισχυμένων προμαχώνων και πύργων… Τα χωριουδάκια και οι ενορίες που’ φτιαξαν την πόλη, όπως και οι συντεχνίες και αδελφότητες που αναπτύχθηκαν μέσα της, έβλεπαν τους εαυτούς τους σαν μιαamitas, όριζαν τους δικαστές τους και ορκίζονταν πως θα έμεναν ενωμένες…»[1].
Έχουμε ελεύθερες πόλεις, βασικά κοντά στη θάλασσα ή ποτάμια, όπου κυριαρχούσαν η βιοτεχνική παραγωγή και το εμπόριο και είχαν μια ύπαιθρο γύρω τους που τους εξασφάλιζε τα προϊόντα διατροφής, συμπληρώνοντας αυτά της αυτοπαραγωγής στα περιβόλια, τα κοτέτσια ή τους μικρούς στάβλους μέσα στις πόλεις. Η εμφάνιση τέτοιων πόλεων διαμόρφωσε και μια παράλληλη και ανταγωνιστική προς τον φεουδαρχισμό εξουσία. « Η συσσώρευση πλούτου μετακινήθηκε σταδιακά από τους πύργους στις πόλεις, οι οποίες πρόσφεραν άσυλο στους δουλοπάροικους που εγκατέλειπαν τα φέουδα και τους πύργους και ξεκινούσαν μια νέα ζωή ως μαθητευόμενοι και στη συνέχεια ως μαστόροι και ανεξάρτητοι παραγωγοί στις πόλεις»[2] . Κάθε ενορία, κοινότητα, συνοικισμός είχε τη δική του Συνέλευση και το δικό του Λαϊκό Δικαστήριο, που αποφάσιζε για τα τοπικά προβλήματα. Είχε επίσης και τη δική της Πολιτοφυλακή.Στη συνέχεια η ίδια η πόλη, σαν ένωση όλων αυτών είχε τη δική της Σημαία καιΣυνέλευση που γινόταν στη μεγάλη αγορά της και αποφάσιζε για τα κοινά της πόλης. Αποφάσιζε για τις σχέσεις της με τις άλλες πόλεις και τη φεουδαρχική εξουσία. Στις υποχρεώσεις της ήταν οι εξαγωγές των προϊόντων που πλεόναζαν, καθώς και η προμήθεια των αναγκαίων προϊόντων και πρώτων υλών, που δεν εξασφαλίζονταν στην ίδια τη πόλη.
«Μέσα σ’ έναν αιώνα το κίνημα αυτό απλώθηκε, με εντυπωσιακά αρμονικό τρόπο, σ’ όλη την Ευρώπη-όπου εμφανώς ο ένας μιμούνταν τον άλλο- και κάλυψε τη Γαλλία, τις Κάτω Χώρες, τη Σκανδιναβία, τη Γερμανία, Ιταλία, Πολωνία και Ρωσία. Κι αν κρίνουμε τους καταστατικούς χάρτες όλων αυτών των κοινοτήτων, θα μείνουμε έκπληκτοι από την ομοιότητα της εσωτερικής τους οργάνωσης…»[3].
Το παράδειγμα της Γερμανίας: κατά τον 11ο αιώνα υπήρχαν στον χώρο που σήμερα ξέρουμε ως Γερμανία κάπου 200 νέες πόλεις, δίπλα στις παλιές ρωμαϊκές όπως η Trier, Worms, Köln, Mainz. Οι αδελφότητες των εμπόρων (Gilden) και οι συνεργατικές των χειροτεχνών (Zünfte) μαζί με τους ανεξάρτητους αγρότες των αντίστοιχων περιοχών μετέτρεπαν τους ευνοϊκούς για εμπόριο -λόγω θέσης σε σταυροδρόμι εμπορικών δρόμων, σε ποταμούς ή λιμάνια- οικισμούς σε νέες πόλεις. Στα βόρεια π.χ. στη Βαλτική θάλασσα το Λύμπεκ, στη Βόρεια θάλασσα το Αμβούργο[4]. Επίσης στη νότια Γερμανία κατά μήκος των 2 νέων σημαντικών εμπορικών δρόμων( ο πρώτος Αντβέρπη-Βενετία και ο δεύτερος που διέσχισε τη χώρα προς ανατολάς και έφθανε μέχρι την Πράγα και το Κίεβο), ενώ στη διασταύρωση αυτών των δύο αναπτύχθηκε η σημαντική πόλη της Νυρεμβέργης.
Στην αρχή πρόσφεραν τα προϊόντα τους στα κέντρα των νέων πόλεων(Marktplatz) πληρώνοντας κάποιο φόρο στον τοπικό άρχοντα, είτε αυτός ήταν πρίγκηπας, είτε δούκας, είτε κόμης είτε και επίσκοπος και έτσι δεν τον είχαν «απέναντί» τους. Ίσα-ίσα οι τοπικοί άρχοντες βλέποντας ότι έτσι μπορούσαν να γεμίζουν τα ταμεία τους, δεν τους πείραζε και πολύ που τους φεύγανε οι κολλήγοι από τη γη τους και πηγαίνανε στις κοντινές πόλεις, οι οποίες όλο και μεγαλώνανε. Ταυτόχρονα αύξαινε και ο πλούτος και η δύναμη των κοινοτήτων της πόλης με αποτέλεσμα να γίνονται όλο και μεγαλύτερος πόλος έλξης των ανθρώπων που ήθελαν να ξεφύγουν από τους καταναγκασμούς των φέουδων και των μοναστηριών.
Αναπτύχθηκε λοιπόν ένα πνεύμα ελευθερίας στις πόλεις που σε πολλές περιπτώσεις και περιόδους πήρε τη μορφή της αυτοδιοίκησης. Από τους πολίτες- δημότες κόντρα στους τοπικούς άρχοντες ή τους Κάιζερ. Το 1254 για παράδειγμα, όπου μετά τον θάνατο του Konrad IV είχαμε μια περίοδο χωρίς βασιλιά και Κάιζερ στη Γερμανία[5], δημιουργήθηκε και η πρώτη Ένωση Πόλεων του Ρήνου, στην οποία ανήκαν 59 πόλεις.
Για να επανέλθουμε: Το κίνημα των amitas ήταν στην ουσία ένα κίνημα που δημιούργησε τους υστερομεσαιωνικούς δήμους στη βάση του αρχαιοελληνικού αθηναϊκού δήμου και της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Δεν έλυσε βέβαια το πρόβλημα της οικονομικής ισότητας[6], όπως άλλωστε δεν είχε καταφέρει να κάνει και η Αθηναϊκή δημοκρατία. Έδωσε όμως και αυτό μεγάλη σημασία στον άνθρωπο, στη γνώση και την παιδεία. Προκάλεσε ρωγμές στις δομές της φεουδαρχίας και της εκκλησίας και έθεσε ταυτόχρονα τα θεμέλια για να περάσει η Ευρώπη στην περίοδο της Αναγέννησης. Για το κοινοτικό και δημώδες πνεύμα και κίνημα σε αυτή τη περίοδο, πριν οι καπιταλιστικές σχέσεις και δομές γίνουν κυρίαρχες και περάσουμε στα εθνικά αστικά κράτη, θα ασχοληθούμε σε ένα άλλο άρθρο.
[1] Κεφ 4 σελ 36-37 στο: Το κράτος και ο ιστορικός του ρόλος του Πιοτρ Κροπότκιν , εκδόσεις Το Ποντίκι
Amitas: σαν να λέμε φιλική κοινότητα, εταιρεία
[2] Tuma Elias H., Η Ευρωπαϊκή Οικονομική Ιστορία, Gutenberg, Αθήνα 1978. Αναφέρεται στο: Κώστας Λάμπος, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία, Νησίδες 2012, σελ. 120
[3] Κροπότκιν , Το κράτος και ο ιστορικός του ρόλος σελ. 37
[4] Αυτές μαζί με άλλες πόλεις στη Β. Γερμανία και ανατολικά του ποταμού Έλβα είχαν δημιουργήσει τη Χανσεατική Ένωση Το 1370 η Χάνσα αριθμούσε 77 πόλεις, οι οποίες επέβαλαν στον τότε βασιλιά της Δανίας Βάλντεμαρ Δ΄ να αναγνωρίσει τη Χάνσα, να της εγγυηθεί ελεύθερη ναυσιπλοΐα και απαλλαγή από τελωνειακούς δασμούς.
[5] Κράτησε αυτή η περίοδος μέχρι το 1273 οπότε ανέβηκε στον θρόνο ο Rudolf I, ο πρώτος της δυναστείας των Απσβούργων. Βλέπε: Deutsche Geschichte, was jeder wissen muss, DUDEN 2009, σελ. 50.
[6] Παρόλο που είχε αναπτυχθεί μετά το 1400 και το θαβωρίτικο κίνημα που έβαλε σα στόχο την κοινοκτημοσύνη και την ανατροπή των φεουδαρχικών θεσμών και της αριστοκρατίας. Ήταν μια αίρεση του χιλιαστικού κινήματος που στράφηκε στην ιδέα τηςγήινης χιλιετούς αταξικής κοινωνίας, αντί της χιλιετούς βασιλείας του θεού. Η δράση του έγινε μεγάλο πρόβλημα για το Βατικανό, αλλά και την φεουδαρχία. Το 1420 κήρυξε επανάσταση στη Βοημία έχοντας μεγάλη επίδραση στους χωρικούς της περιοχής, αλλά ιδεολογικά ταρακούνησε όλα τα ευρωπαϊκά καθεστώτα. Κατέρρευσε όμως σύντομα, αφού δεν στηρίζονταν σε κάποια υλική βάση και δεν ξέφυγε από τον μυστικιστικό χαρακτήρα του.
πηγή: topikopoiisi