Ο ΑΠΟΛΛΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΜΟΥΣΕΣ JOHN SINGER SARGENT
1916 Museum of Fine Arts, Boston
Όρχησις χορός, η ορχηστική και η τέχνη του χορού
Δώρο των Μουσών και των θεών, του Απόλλωνα και του Διονύσου, ήταν, κατά τον Πλάτωνα, η αρμονία και ο ρυθμός.Ο Πλάτωνας, στους Νόμους αναφέρει ότι ο χορός πηγάζει από τη φυσική επιθυμία όλων να κινήσουν το σώμα τους, για να εκφράσουν την ιδιαίτερη χαρά τους. Χωρίζει την όρχηση στην Διονυσιακή και την Απολλώνια, την οποία την ονομάζει σπουδαία.Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, οι θεοί, οικτίροντας το ανθρώπινο γένος για τους πόνους του, του πρόσφεραν ως ανάπαυλα τις εορτές και του έδωσαν ως συνεορταστές και συγχορευτές τις Μούσες, τον Απόλλωνα και τον Διόνυσο, οι οποίοι με τον τρόπο αυτό ανανεώνουν τη φθίνουσα με τη χρονοπαιδεία των ανθρώπων (Νόμοι 653c-d, 665a).
Ο χορός, η όρχηση, ήταν μια τέχνη, που οι Έλληνες καλλιεργούσαν από πολύ μακρινή εποχή και αποτελούσε ένα σημαντικό κομμάτι στην λατρευτική ζωή της κοινωνίας. Η άσκηση στο χορό και το τραγούδι αποτελούσε πρωταρχικό μέσο διαπαιδαγώγησης των νέων και κύριο τρόπο διαιώνισης των θεσμών της, γιατί εκείνο που γυρεύει ο άνθρωπος πέρα από τη γνώση είναι η επικοινωνία.
Η θεά Ρέα, μητέρα των Ολύμπιων θεών, ήταν η πρώτη που μαγεύτηκε από αυτή την τέχνη· εκείνη με τη σειρά της δίδαξε το χορό στους ιερείς της, τους Κουρήτες στην Κρήτη , οι οποίοι χόρευαν έναν πολεμικό χορό ΤΟΝ ΠΥΡΡΙΧΙΟ γύρω από τη σπηλιά όπου φυλασσόταν ο μικρός Δίας φωνάζοντας και χτυπώντας τα σπαθιά τους στις
ασπίδες, για να μην ακουστεί το κλάμα του .
ασπίδες, για να μην ακουστεί το κλάμα του .
Στα ομηρικά χρόνια το τραγούδι και ο χορός ήταν απαραίτητα στοιχεία κάθε θρησκευτικής τελετής και κάθε εθνικής ή κοινωνικής γιορτή. Οπως στο νησί των Φαιάκων ,τα δύο παιδιά του Αλκίνοου, χόρεψαν με θαυμαστή τέχνη στη γιορτή που δόθηκε προς τιμή του Οδυσσέα (Οδύσ. ι 370-380).
Ο Λουκιανός στην πραγματεία του Περί ορχήσεως λέει «Δεν υπάρχει καμιά τελετουργία», που να τελείται χωρίς χορό» . Χορός και λατρεία υπήρξαν δύο έννοιες στενά συνυφασμένες στην αρχαία Ελλάδα. Χοροί συνόδευαν όλα τα σημαντικά περάσματα στο βίο ενός ανθρώπου: το πέρασμα στην εφηβεία, την ενηλικίωση, το γάμο. ακόμη και το θάνατο.
Η χορεία, είναι ο συνδυασμός ωδής και όρχησης. Η λέξη «όρχηση» έχει ευρύτερη έννοια γιατί δηλώνει
οποιασδήποτε μορφής ρυθμικά επαναλαμβανόμενη κίνηση, των ποδιών, των χεριών, του κεφαλιού, των ματιών ή και ολόκληρου του σώματος. Αρχή της τέχνης της όρχησης, όπως και κάθε μορφής τέχνης, είναι κατά τους αρχαίους Έλληνες η μίμηση.
οποιασδήποτε μορφής ρυθμικά επαναλαμβανόμενη κίνηση, των ποδιών, των χεριών, του κεφαλιού, των ματιών ή και ολόκληρου του σώματος. Αρχή της τέχνης της όρχησης, όπως και κάθε μορφής τέχνης, είναι κατά τους αρχαίους Έλληνες η μίμηση.
Χορός ΄σημαίνει ο χώρος εκτέλεσης της χορικής πράξης, χώρο συνάντησης της ανθρώπινης και της θεϊκής σφαίρας, «το χοροστάσι» που είναι το σημείο στο οποίο ενώνονται ομάδες με κοινά χαρακτηριστικά (φύλο ,ηλικία, τάξη) ή με κοινό σκοπό (επίκληση θεού, ευχαριστία, εορτασμός).
Η τρίτη σημασία συνδέεται με το έμψυχο υλικό, την ομάδα (το χορό) που ορίζει το χώρο (το χορό) δίά της συγκεκριμένης τελετουργικής κίνησης (του χορού). Ο κύκλος ειδικά δημιουργεί κοινότητα, ενώνει τα μέλη μιας ομάδος με κοινά χαρακτηριστικά (εξωτερικά κάλλος, νιάτα, ηλικία, καταγωγή κ.λπ.).
Τη χορική ομάδα κατευθύνει ο χορηγός ή ο μουσικός (κατά το πρότυπο του Απόλλωνα που οδηγεί το χορό των Μουσών), γύρω από τον οποίο οργανώνεται ιεραρχικά ολόκληρη η τελετουργία.
Χορικές τελετουργίες προς τιμή του Απόλλωνα στη Σπάρτη
Η Σπάρτη υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της μουσικής, ειδικά της χορικής, κατά τον 7ο και τον 6ο αιώνα π.Χ και τις σπουδαιότερες Σπαρτιατικές εορτές προς τιμήν του Απόλλωνα, τα Κάρνεια, τα Υακίνθια, και τις Γυμνοπαιδείες, η μουσική και ο χορός είχαν πρωτεύουσα θέαη.
Η χορεία αποτελούσε μέρος της σπαρτιατικής αγωγής και διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στην ένταξη των νέων στην κοινωνία των ενηλίκων
Σύμφωνα με την μαρτυρία του Παυσανία (3.11.9) υπάρχει και η πολιτική διάσταση της χορείας: «Στην Αγορά της Σπάρτης υπάρχουν επίσης αγάλματα του Απόλλωνα Πυθαέα , της Άρτεμης και της Λητούς. Η πλατεία αυτή ολόκληρη λέγεται Χορός γιατί στις Γυμνοπαιδείες ,που είναι μια γιορτή από τις πιο σημαντικές των Λακεδαιμονίων, οι έφηβοι στήνουν χορούς προς τιμήν του Απόλλωνα»
Σύμφωνα με την μαρτυρία του Παυσανία (3.11.9) υπάρχει και η πολιτική διάσταση της χορείας: «Στην Αγορά της Σπάρτης υπάρχουν επίσης αγάλματα του Απόλλωνα Πυθαέα , της Άρτεμης και της Λητούς. Η πλατεία αυτή ολόκληρη λέγεται Χορός γιατί στις Γυμνοπαιδείες ,που είναι μια γιορτή από τις πιο σημαντικές των Λακεδαιμονίων, οι έφηβοι στήνουν χορούς προς τιμήν του Απόλλωνα»
Ol χορικές εκδηλώσεις των Υακινθίων, προς τιμήν του Υακίνθου και του Απόλλωνος Αμυκλαίου, είχαν επίσης μυητικό χαρακτήρα και στόχευαν στην ένταξη των νέων στην κοινότητα.
Τα Υακίνθια διαρκούσαν τρεις ημέρες, η πρώτη ήταν αφιερωμένη στον Υάκινθο και ο χορός και μουσική απουσίαζαν. Κατά τη δεύτερη όμως ημέρα, που είχε τελείως διαφορετικό χαρακτήρα, υπήρχε «ποικίλο θέαμα, μεγάλη και αξιόλογη πανήγυρις. Παιδιά έπαιζαν κιθάρα φορώντας ζωσμένους χιτώνες και τραγουδούσαν ύμνους προς το θεό, χοροί νέων έψαλλαν παραδοσιακά τραγούδια ενώ χορευτές χόρευαν υπό τους ήχους αυλών και τραγουδιών» .
Χορικές και μουσικές εκδηλώσεις μαρτυρούνται και στην τρίτη μεγάλη Σπαρτιατική εορτή, τα Κάρνεια, τα οποία, όπως και οι Γυμνοπαιδείες, είχαν εντονότερο στρατιωτικό χαρακτήρα. Στα Κάρνεια τελούνταν μουσικοί αγώνες ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ. και ως πρώτος νικητής στο αγώνισμα της κιθαρωδίας μαρτυρείται ο Λεσβίος Τέρπανδρος – από τις σημαντικότερες μορφές της αρχαίας ελληνικής μουσικής-, που διαδραμάτισε πρωταρχικό ρόλο στην οργάνωση της μουσικής ζωής της Σπάρτης (Πλούταρχος, Περί μουσικής 1134b).
Μουσικές και χορικές εκδηλώσεις στα Κάρνεια μαρτυρεί και ο Ευριπίδης στην Αλκηστη (στ. 445-451): «Πολλά για σένα οι θεράποντες των Μουσών θα χορεύουν και θα τραγουδούν ίμέλψουσή με τη βουνίσια εφτάχορδη λύρα, αλλά και με ύμνους όλυρους για να διαλαλήσουν τη δόξα σου όταν στη Σπάρτη φτάνει η ώρα του Κάρνειου μήνα και ολονυχτίς είναι ψηλά η Σελήνη».
Χοροί προς τιμήν του Καρνείου Απόλλωνα εκτελούνταν στη δωρική Θήρα και την αποικία της Κυρήνη: «Μεγάλη είναι η χαρά του Φοίβου όταν στη γιορτή των Καρνείων βλέπει τους ζωσμένους πολεμιστές της Ενυούς να στήνουν χορό μαζί με τις ξανθές γυναίκες της Λιβύης… Ποτέ ο θεός δεν είδε πιο θεϊκό χορό, και πουθενά δε νέδωσε τόσα αγαθά όσα στην Κυρήνη» (Καλλίμαχος, Εις Απόλλωνα 85-87, 93-94).
Στη γενέθλια γη του Απόλλωνα, στη φιλόμολπη Δήλο, αυτή δηλαδή που αγαπά τους χορούς και τα τραγούδια, η μουσική και ο χορός μοιάζει να μη σταματούν ποτέ (Καλλίμαχος, Εις Δήλον 303-304).
Ο Λουκιανός αναφέρει ότι στη Δήλο όλες οι θυσιαστήριες τελετές γίνονταν με συνοδεία όρχησης και μουσικής (Περί ορχήσεως 16). Στις Δηλιακές θυσίες συμμετείχε και ο ιερός γυναικείος χορός του Δηλίου Απόλλωνα, ο περίφημος χορός των Δηλιάδων, που σύμφωνα με την παράδοση ήταν απόγονος του μυθικού χορού των Νυμφών, οι οποίες χαιρέτισαν τραγουδώντας την γέννηση του Απόλλωνα (Καλλίμαχος Εις Δήλον,256-258).
Οι Δηλιάδες, που σύμφωνα με τις επιγραφικές μαρτυρίες συμμετέχουν σε πλήθος Δηλικών εορτών, έχουν την ξεχωριστή ικανότητα, λέει ο Ομηρικός ύμνος στον Απόλλωνα, να μιμούνται, ακόμα και ρυθμικά, όλες τις διαλέκτους και τα μουσικά ιδιώματα των ετερόκλητων πληθυσμών που κατακλύζουν τη Δήλο, συνθέτοντας ένα άσμα μοναδικής ομορφιάς (Εις Απόλλωνα156-164. ).Ο ποιητής παρουσιάζει τη Δήλο ως τον τόπο που ο θεός ευφραίνεται περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, γιατί εκεί συναθροίζονται οι μακροχίτωνες Ίωνες, μαζί «με τα παιδιά και τις καλλίζωνες γυναίκες τους και τα γοργά τα πλοία και τα πολλά αγαθά τους», για να τιμήσουν το θεό με αγώνες πυγμαχίας, χορού και τραγουδιού(146-155).»…..ἀλλὰ σὺ Δήλῳ Φοῖβε μάλιστ᾽ ἐπιτέρπεαι ἦτορ,
ἔνθα τοι ἑλκεχίτωνες Ἰάονες ἠγερέθονται αὐτοῖς σὺν παίδεσσι καὶ αἰδοίῃς ἀλόχοισιν.»
ἔνθα τοι ἑλκεχίτωνες Ἰάονες ἠγερέθονται αὐτοῖς σὺν παίδεσσι καὶ αἰδοίῃς ἀλόχοισιν.»
Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα χορική τελετουργία που εκτελούνταν στη Δήλο ήταν αυτή της μαστίγωσης, η οποία συνδέθηκε με το πέρασμα του Θησέα από το ιερό νησί. Η τελετουργία αυτή, συνυφασμένη με τη θαλασσινή διάσταση της λατρείας του Απόλλωνα στο νησιωτικό ιερό, αποτελούσε απαράβατο λατρευτικό καθήκον όλων των ταξιδιωτών που κατέπλεαν στο νησί: κάθε ταξιδιώτης έπρεπε υποχρεωτικά να χορέψει γύρω από τον Κεράτινο βωμό μαστιγωνόμενος, με τα χέρια δεμένα στην πλάτη, και να δαγκώνει την ιερή ελιά που είδε τη γέννηση του θεού (Καλλίμαχος. Εις Δήλον 316-324). «……ἢ σέο βωμὸν ὑπὸ πληγῇσιν ἑλίξαι ῥησσόμενον, καὶ πρέμνον ὀδακτάσαι ἁγνὸν ἐλαίης χεῖρας ἀποστρέψαντας· ἃ Δηλιὰς εὕρετο νύμφη παίγνια κουρίζοντι καὶ Ἀπόλλωνι γελαστύν….»
Ανάλογη εξευμενιστική και ευχαριστήρια τελετουργία ήταν Ο ΓΕΡΑΝΟΣ, ο αρχαιότερος μεικτός χορός με λαβυρινθική πορεία, που χόρεψαν πρώτοι ο Θησέας και οι σύντροφοι του στο ιερό νησί επιστρέφοντας από την Κρήτη, προς τιμήν του Απόλλωνα και της Αφροδίτης.Ο χορός λεγόταν έτσι γιατί μιμούνταν το πέταγμα των γερανών σε σειρά, και ο Θησέας τον χόρεψε στη Δήλο μαζί με τους επτά νέους και τις επτά νέες που έσωσε από τον Μινώταυρο . Οι κινήσεις αυτές του χορού εξέφραζαν τους πολύπλοκους ελιγμούς που οδηγούσαν μέσα από το λαβύρινθο προς τα έξω. Ο Πολυδεύκης (IV, 101) γράφει: «συνήθιζαν να χορεύουν το γερανό πολλοί μαζί, με τον ένα χορευτή πίσω από τον άλλο σε μια σειρά, ενώ τα άκρα της σειράς σε κάθε πλευρά τα κρατούσαν οι κορυφαίοι γύρω από τον Θησέα και χόρευαν πρώτα γύρω από τον Δήλιο βωμό, μιμούμενοι την έξοδο από το λαβύρινθο». Ο αρχηγός (κορυφαίος) του γέρανου λεγόταν γερανουλκός· «ο του χορού του εν Δήλωι γερανουλκός».
Τα βραβεία που δίνονταν στους χορούς ήταν, τουλάχιστον την κλασική εποχή στην εορτή των Δηλίων,τρίποδες και πιθανώς ένα κλαδί φοίνικα. Την ελληνιστική εποχή παιδικοί χοροί συμμετείχαν στους χορικούς αγώνες των Απολλώνιων που τελούνταν στο θέατρο του νησιού. Τα παιδιά που λάμβαναν μέρος ήταν γιοι ελεύθερων δηλίων πολιτών. Τους χορούς αυτούς συνόδευε με τη μουσική του ένας αυλητής. Το είδος που εκτελούσαν ήταν ο διθύραμβος, ένα χορικό τραγούδι με μυθολογικό περιεχόμενο. Εκτός από τις παραπάνω λατρευτικές χορικές τελετουργίες, στη Δήλο τελούνταν χορικοί αγώνες προς τιμήν του Απόλλωνα ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ.
Στους αγώνες αυτούς συμμετείχαν χοροί από όλα τα μέρη της Ελλάδας (ο Ξενοφών μάλιστα, επαινώντας τους χορούς της πόλης του,λέει ότι ξεχώριζαν όχι μόνο για τις μουσικές τους ικανότητες αλλά και ως προς την ευανδρία, δηλαδή την αφθονία καθώς και τα φυσικά χαρίσματα.
Χορικές τελετουργίες προς τιμήν του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο 1ος ύμνος του Αλκαίου αποκαλύπτει τον μυητικό χαρακτήρα της χορείας των νέων γύρω από τον Δελφικό τρίποδα, χορεία που αποσκοπεί στη θεϊκή επιφάνεια για λογαριασμό της κοινότητας: σύμφωνα με τον Ιμέριο (14.10), που παραδίδει τον ύμνο του Αλκαίου, ο Απόλλωνας, μετά τη γέννηση του, δεν ακολούθησε την προσταγή του πατέρα του να πάει στους Δελφούς, αλλά ανέβηκε στο άρμα του, που το έσερναν κύκνοι, και πέταξε για τη γη των Υπερβορείων
.Όταν οι Δέλφιοι το άκουσαν, συνέθεσαν παιάνα και με μουσική αυλών και χορούς νέων γύρω από τον τρίποδα καλούσαν το θεό να επιστρέψει από τους Υπερβόρειους. Σημαντική είναι εξάλλου και η θέση των γυναικείων χορών στη Δελφική λατρεία.
Μιλώντας για τις αποδημίες και τις επιδημίες του Απόλλωνα στα δύο ιερά του, ο Πίνδαρος (2ος Παιάνας) αναφέρεται στο ρόλο των γυναικείων χορών: «… σε καλούν με χορούς και τραγούδια στην εύοσμη Δήλο και στους ψηλούς βράχους του Παρνασσούοι κόρες των Δελφών με το ζωντανό βλέμμα καθώς στήνουν χορό με γρήγορο πόδι και κάνουν να αντηχήσει ο γλυκός σκοπός {νόμος) της χάλκινης φωνής τους». Στον 6ο Παιάνα ο ποιητής αναφέρεται στο άλσος του Απόλλωνα στους Δελφούς, όπου αντηχούν χοροί και τραγούδια κοριτσιών, δίπλα στον σκιερό ομφαλό της γης. Το μυθικό πρότυπο των χορών αυτών μπορεί να αναζητηθεί στο χώρο αποδημίας του θεού κατά τους χειμερινούς μήνες – τη γη των Υπερβορείων, ιερού λαού του Απόλλωνα. Ο Πίνδαρος, στον 10ο Πυθιόνικο περιγράφει τη ζωή του μυθικού αυτού παραδείσου: «Πουθενά δε λείπει η Μούσα. Παντού χοροί παρθένων και λυρών βοές κι αυλών αντίλαλοι δονούν τον αέρα1 με χρυσές δάφνες έχοντας τα μαλλιά τους δεμένα γλεντοκοπούν όλο χαρά, κι ούτε οι αρρώστιες, ούτε τα φριχτά γεράματα την άγια αυτή γενιά δεν βασανίζουν μακριά από κόπους και μακριά από μάχες ζουν ήσυχοι χωρίς το φόβο της Νέμεσης, που του δικαίου είναι η ασπίδα» . Οι επιγραφικές μαρτυρίες των ελληνιστικών χρόνων αφορούν σε δύο Δελφικές εορτές με χορικά γεγονότα: α) τα Σωτήρια, με συμμετοχή δραματικών και κύκλιων (δηλ. διθυραμβικών) χορών νέων και ανδρών, και β) τις Πυθάίοες, δηλαδή τις αθηναϊκές θεωρίες προς τους Δελφούς τον 2ο και 1ο αιώνα π.Χ., για τις οποίες μαρτυρείται συμμετοχή πολυπληθούς χορού διονυσιακών τεχνικών, δηλαδή επαγγελματιών καλλιτεχνών, που εκτέλεσαν θρησκευτικά τραγούδιαπρος τιμήν του Απόλλωνα.
Χορικές τελετουργίες προς τιμήν του Απόλλωνος Πυθίου υπάρχουν και στην Αθήνα, όπου κατά τη διάρκεια της εορτής των Θαργηλίων εκτελούνταν κύκλιοι χοροί με έπαθλο τρίποδα .
Συνδεδεμένοι με τη λατρεία του Πυθίου Απόλλωνα ήταν οι Κορδακιοταί της Αμοργού {IG XII, 7,246), οι οποίοι είχαν πιθανότατα και χορική λειτουργία, όπως μαρτυρεί το όνομα της ένωσης, ενώ υπάρχουν πληροφορίες για εκτέλεση γυναικείων χορών προς τιμήν του Απόλλωνα Πυθίου στην Καρθέατης Κέας (Αντωνίνος Λιβερόλις 1.1).
Ο Απόλλωνας προστατεύει τη νεότητα, και, μέσω της μουσικής και της χορείας, διαμορφώνει μια εύρωστη και ακμάζουσα πόλη. Αυτός προσφέρει στους ανθρώπους, μέσω των Μουσών, δηλαδή μέσω των δώρων της τέχνης, την ειρήνη και τα αγαθά της, «αυτός και τις βαριές αρρώστιες ανδρών και γυναικών γιατρεύει, και την κιθάρα χάρισε, και σε όσους θέλει δίνει τη Μούσα και την ειρηνική μες στις καρδιές την ευνομία φέρνει…»
πηγή: kleonikikleio