Αρχαίο κείμενο
Ἔστιν δὲ τῆς ῥητορικῆς εἴδη τρία τὸν ἀριθμόν· τοσοῦτοι γὰρ καὶ οἱ ἀκροαταὶ τῶν λόγων ὑπάρχουσιν ὄντες. σύγκειται μὲν γὰρ ἐκ τριῶν ὁ λόγος, ἔκ τε τοῦ λέγοντος καὶ περὶ οὗ λέγει καὶ πρὸς ὅν, καὶ τὸ τέλος πρὸς τοῦτόν ἐστι, λέγω δὲ τὸν ἀκροατήν. ἀνάγκη δὲ τὸν ἀκροατὴν ἢ θεωρὸν εἶναι ἢ κριτήν, κριτὴν δὲ ἢ τῶν γεγενημένων ἢ τῶν μελλόντων. ἔστι δ’ ὁ μὲν περὶ τῶν μελλόντων κρίνων ὁ ἐκκλησιαστής, ὁ δὲ περὶ τῶν γεγενημένων ὁ δικαστής͵ ὁ δὲ περὶ τῆς δυνάμεως ὁ θεωρός, ὥστ’ ἐξ ἀνάγκης ἂν εἴη τρία γένη τῶν λόγων τῶν ῥητορικῶν, συμβουλευτικόν, δικανικόν, ἐπιδεικτικόν.
Συμβουλῆς δὲ τὸ μὲν προτροπή, τὸ δὲ ἀποτροπή· ἀεὶ γὰρ καὶ οἱ ἰδίᾳ συμβουλεύοντες καὶ οἱ κοινῇ δημηγοροῦντες τούτων θάτερον ποιοῦσιν. δίκης δὲ τὸ μὲν κατηγορία τὸ δ’ ἀπολογία· τούτων γὰρ ὁποτερονοῦν ποιεῖν ἀνάγκη τοὺς ἀμφισβητοῦντας. ἐπιδεικτικοῦ δὲ τὸ μὲν ἔπαινος τὸ δὲ ψόγος.
Χρόνοι δὲ ἑκάστου τούτων εἰσὶ τῷ μὲν συμβουλεύοντι ὁ μέλλων (περὶ γὰρ τῶν ἐσομένων συμβουλεύει ἢ προτρέπων ἢ ἀποτρέπων), τῷ δὲ δικαζομένῳ ὁ γενόμενος (περὶ γὰρ τῶν πεπραγμένων ἀεὶ ὁ μὲν κατηγορεῖ ὁ δὲ ἀπολογεῖται), τῷ δ’ ἐπιδεικτικῷ κυριώτατος μὲν ὁ παρών· κατὰ γὰρ τὰ ὑπάρχοντα ἐπαινοῦσιν ἢ ψέγουσιν πάντες, προσχρῶνται δὲ πολλάκις καὶ τὰ γενόμενα ἀναμιμνήσκοντες καὶ τὰ μέλλοντα προεικάζοντες.
Τέλος δὲ ἑκάστοις τούτων ἕτερόν ἐστι, καὶ τρισὶν οὖσι τρία, τῷ μὲν συμβουλεύοντι τὸ συμφέρον καὶ βλαβερόν· ὁ μὲν γὰρ προτρέπων ὡς βέλτιον συμβουλεύει, ὁ δὲ ἀποτρέπων ὡς χεῖρον ἀποτρέπει, τὰ δ’ ἄλλα πρὸς τοῦτο συμπαραλαμβάνει, ἢ δίκαιον ἢ ἄδικον, ἢ καλὸν ἢ αἰσχρόν· τοῖς δὲ δικαζομένοις τὸ δίκαιον καὶ τὸ ἄδικον, τὰ δ’ ἄλλα καὶ οὗτοι συμπαραλαμβάνουσι πρὸς ταῦτα· τοῖς δ’ ἐπαινοῦσιν καὶ ψέγουσιν τὸ καλὸν καὶ τὸ αἰσχρόν, τὰ δ’ ἄλλα καὶ οὗτοι πρὸς ταῦτα ἐπαναφέρουσιν. σημεῖον δ’ ὅτι τὸ εἰρημένον ἑκάστοις τέλος· περὶ μὲν γὰρ τῶν ἄλλων ἐνίοτε οὐκ ἂν ἀμφισβητήσαιεν, οἷον ὁ δικαζόμενος ὡς οὐ γέγονεν ἢ ὡς οὐκ ἔβλαψεν· ὅτι δ’ ἀδικεῖ οὐδέ ποτ’ ἂν ὁμολογήσειεν· οὐδὲν γὰρ ἂν ἔδει δίκης. ὁμοίως δὲ καὶ οἱ συμβουλεύοντες τὰ μὲν ἄλλα πολλάκις προΐενται, ὡς δὲ ἀσύμφορα συμβουλεύουσιν ἢ ἀπ’ ὠφελίμων ἀποτρέπουσιν οὐκ ἂν ὁμολογήσαιεν· ὡς δ’ ἄδικον τοὺς ἀστυγείτονας καταδουλοῦσθαι καὶ τοὺς μηδὲν ἀδικοῦντας, πολλάκις οὐδὲν φροντίζουσιν.
Ὁμοίως δὲ καὶ οἱ ἐπαινοῦντες καὶ οἱ ψέγοντες οὐ σκοποῦσιν εἰ συμφέροντα ἔπραξεν ἢ βλαβερά, ἀλλὰ καὶ ἐν ἐπαίνῳ πολλάκις τιθέασιν ὅτι ὀλιγωρήσας τοῦ αὑτῷ λυσιτελοῦντος ἔπραξέ τι καλόν, οἷον Ἀχιλλέα ἐπαινοῦσιν ὅτι ἐβοήθησε τῷ ἑταίρῳ Πατρόκλῳ εἰδὼς ὅτι δεῖ αὐτὸν ἀποθανεῖν, ἐξὸν ζῆν. τούτῳ δὲ ὁ μὲν τοιοῦτος θάνατος κάλλιον, τὸ δὲ ζῆν συμφέρον.
Νεοελληνική απόδοση:
Τα είδη της ρητορικής τέχνης είναι τρία στον αριθμό· αφού τόσοι είναι και οι ακροατές των ρητορικών λόγων. Σύγκειται δε ο ρητορικός λόγος από τρία πράγματα: από αυτόν που μιλάει, από αυτά που λέει και από αυτόν προς τον οποίο απευθύνεται, ενώ ο σκοπός της ομιλίας αναφέρεται προς αυτόν, εννοώ τον ακροατή. Είναι λοιπόν ανάγκη ο ακροατής ή να είναι θεατής ή κριτής, κριτής ή εκείνων που έχουν γίνει ή εκείνων που μέλλει να γίνουν. Κριτής δε των μελλόντων είναι εκείνος που μετέχει της εκκλησίας του δήμου, των πραγμάτων που έχουν γίνει ο δικαστής, ενώ της δεινότητας του ρήτορα ο θεατής. Ώστε εξ ανάγκης τρία θα είναι και τα είδη των ρητορικών λόγων: ο συμβουλευτικός, ο δικανικός και ο επιδεικτικός.
Ο συμβουλευτικός λόγος είτε προτρέπει είτε αποτρέπει, μιας και όσοι συμβουλεύουν είτε κατ’ ιδίαν είτε δημοσίως δημηγορώντας κάνουν ένα από αυτά τα δύο. Ο δικανικός λόγος είτε κατηγορεί είτε απολογείται· αφού αναγκαστικά οι αντίδικοι κάνουν είτε το ένα είτε το άλλο. Τέλος ο επιδεικτικός λόγος είτε επαινεί είτε ψέγει.
Οι χρόνοι πάλι που χρησιμοποιεί ο καθένας τους είναι για τον μεν συμβουλευτικό οι μελλοντικοί (για όσα πρόκειται να συμβούν συμβουλεύει προτρέποντας ή αποτρέποντας), για τον δε δικανικό οι παρελθοντικοί (γιατί πάντοτε για τα πεπραγμένα ο μεν κατηγορεί ο δε απολογείται), ενώ για τον επιδεικτικό κύριοι χρόνοι είναι οι παροντικοί· γιατί όλοι όσοι επαινούν ή ψέγουν αναφέρονται στις υπάρχουσες καταστάσεις, ενώ πολλές φορές χρησιμοποιούν χρόνο παρελθοντικό, όταν θέλουν να ανακαλέσουν στη μνήμη τους πράγματα περασμένα, αλλά και μελλοντικό, όταν θέλουν να προεικάσουν.
Τώρα ο σκοπός για τον καθένα είναι διαφορετικός, και όντας τρεις λόγοι τρεις και οι σκοποί: για τον μεν συμβουλευτικό το συμφέρον και το βλαβερό· αφού αυτός που προτρέπει για καλύτερο προτρέπει, ενώ τα άλλα, αν δηλ. είναι δίκαιο ή άδικο, καλό ή αισχρό τα περιλαμβάνει στον λόγο του χάριν εκείνου. Για τον δε δικανικό το δίκαιο και το άδικο, τα άλλα και αυτός χάριν αυτών τα περιλαμβάνει. Εκείνοι δε που επαινούν ή ψέγουν έχουν ως σκοπό το καλό και το αισχρό, ενώ τα άλλα και αυτοί χάριν αυτών τα προσάπτουν. Μια ένδειξη για το αληθές του λόγου μας, ότι δηλ. οι προαναφερόμενοι σκοποί είναι και οι πραγματικοί σκοποί για τον καθένα λόγο, είναι το γεγονός ότι υπάρχουν περιπτώσεις που για τα άλλα δεν θα αμφισβητούσε, λ.χ. ο υπόδικος δεν θα αμφισβητούσε πως δεν έχει γίνει ή πως δεν έβλαψε, όμως ότι αδικεί σε καμιά περίπτωση δεν θα ομολογούσε — δεν θα χρειαζόταν καν δίκη. Ομοίως δε και όσοι συμβουλεύουν πολλές φορές τα άλλα τα αφήνουν, ότι συμβουλεύουν όμως τα ασύμφορα ή αποτρέπουν τα ωφέλιμα δεν θα ομολογούσαν — ότι είναι άδικο να υποδουλώνεις τους γείτονες και όσους δεν αδικούν, πολλές φορές δεν νοιάζονται καθόλου.
Ομοίως δε και όσοι επαινούν και όσοι ψέγουν δεν εξετάζουν αν έπραξαν τα συμφέροντα ή τα βλαβερά, αλλά πολλές φορές θεωρούν άξιο επαίνου το ότι κάποιος ενώ αδιαφόρησε για το συμφέρον του έπραξε κάτι καλό, λ.χ. επαινούν τον Αχιλλέα ότι βοήθησε τον σύντροφό του Πάτροκλο γνωρίζοντας πως προορίζεται να πεθάνει, ενώ μπορούσε να ζήσει. Γι’ αυτόν ένας τέτοιος θάνατος είναι καλύτερος, ενώ το να ζει συμφέρον.
Βιβλιογραφία: Αριστοτέλους Τέχνη Ρητορική (1358a.36 έως 1359a.5)
πηγή: aristotelianphilosophy.com