ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΝ ΠΡΟΚΛΟ - ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του φιλοσοφικού συστήματος του Πρόκλου είναι ότι οικοδομείται επί αυστηρώς οριοθετημένων και πολ­λαπλών ιεραρχικών συστημάτων, τα οποία συνάπτονται μεταξύ τους υπό τον τύπο της λογικής και της οργανικής ακολουθίας. Τούτο σημαίνει ότι στα κείμενά του υπάρχει μια πάγια διάκριση ανάμεσα σε κάτι ανώτερο και σε κάτι κατώτερο, ανάμεσα σε κάτι τελειότερο και σε κάτι ατελέστερο, ανάμεσα σε κάτι που μένει αναλλοίωτο και σε κάτι που αλλοιώνεται.

Ο παράγων λοιπόν της υπεροχής είναι κυρίαρχος, αφού κάθε οντολογικό επίπεδο - πλην του πρώτου και απόλυτα υπερβατικού - είναι κατώτερο από το προηγούμενό του και ανώτερο από το επόμενό του. Κυρίως αυτό παρατηρείται στα κείμενά του εκείνα που πραγματεύονται την περιοχή τής Μεταφυσικής. Σχεδόν λοιπόν σε κάθε περίπτωση ο νεοπλατωνικός φιλόσο­φος ξεκινά το συλλογισμό του περιγράφοντας μιαν ανώτατη, σε σχέση με κάποιες άλλες, οντότητα. Η οντότητα αυτή παρουσιάζεται - αρχικά τουλάχιστον - ως αναλλοίωτη, αμετάτρεπτη και αδιαφοροποίητη ως προς την οντολογική ποιότητά της. Βρίσκεται σε απόλυτη ταυτότητα με τον ε­αυτό της. Στο επόμενο στάδιο ανάλυσης παρουσιάζεται μια άλλη οντότη­τα που είναι κατώτερη από την προηγούμενή της - από την οποία και προέρχεται ως αιτιατό - και που έχει αρχίσει βαθμιαία να δείχνει την ανά­πτυξη των διαφοροποιήσεων. Αυτή η διαδικασία παρουσίασης ολοένα και κατωτέρων οντοτήτων συνεχίζεται έως ότου ολοκληρωθεί ένα σύστημα με αρχή, μέση και τέλος και φανεί σύμφωνα με ποιες προϋποθέσεις ή νόμους αλλοιώνεται και δέχεται τις διάφορες εκπτώσεις του.

Εκείνο που θα πρέ­πει να επισημάνουμε είναι ότι ο Πρόκλος χρησιμοποιεί και το ανάλογο γλωσσικό υλικό, προκειμένου να περιγράφει τα ανωτέρω. Στα κείμενά του είναι διάχυτη η χρήση ρημάτων, ουσιαστικών, επιθέτων και επιρρημά­των, τα οποία είναι δηλωτικά των διαδοχικών μεταβολών και εξαρτήσε­ων. Αυτά ακριβώς τα γλωσσικά στοιχεία θα προσπαθήσουμε να εντοπί­σουμε και να αναλύσουμε στο υπό εξέταση κείμενο. Πιο συγκεκριμένα, θα στρέψουμε την προσοχή μας στα επίθετα, διότι μέσω αυτών δηλώνονται με ακρίβεια οι ιδιότητες, οι συγκρίσεις, οι σχέσεις και οι μόνιμες ή οι μετα­βαλλόμενες ποιότητες. Φρονούμε ότι μέσω των σημασιών που προκύπτουν από τα επίθετα θα καταστεί σαφής ο θεωρητικός προσανατολισμός τού Πρόκλου, οι αρχές επί των οποίων στηρίζει ένα πολυδαίδαλο και «ακόρε­στο» σε διαβαθμίσεις σύστημα. Θα επιλέξουμε λοιπόν όλα εκείνα τα επί­θετα που δηλώνουν τις ανωτέρω καταστάσεις και θα επιχειρήσουμε να τα παρουσιάσουμε με συστηματικό τρόπο, στηριζόμενοι κυρίως στις αμοι­βαίες συνάφειές τους.

Σημειώνουμε, τέλος, ότι η έρευνά μας δεν θα έχει το χαρακτήρα της τυχαίας επιλογής όρων και δεν θα λειτουργεί δειγμα­τοληπτικά. Οι επιλεγόμενοι όροι θα μπορούν να αναχθούν σε ένα κοινό τους και ενιαίο θεωρητικό πλαίσιο. Τα επίθετα που θα εξετάσουμε είναι τα ακόλουθα: «κρείττων», «α- γαθοειδής», «υπερφυής», «μεγάλος», «αγνός», «ατρεμής», «γνησιώτατο» «καθαρώτατος», «εξαίρετος», «τελειότατος», «παντελής», «υψηλός», «άριστος», «αληθινός», «θείος». Πρόκειται για επίθετα που σε, μία πρώτη εξέταση, δηλώνουν την καθαυτή κατάσταση μιας οντότητας, δηλαδή ό,τι είναι σε σχέση αποκλειστικά με τον εαυτό της. Σε ένα δεύτερο όμως ερ­μηνευτικό πεδίο μπορούν να λειτουργήσουν και συγκριτικά ή υπερθετικά κατά τη συνεξέταση μιας οντότητας με κάποιες άλλες, αφού έμμεσα δη­λώνουν αντιπαραθέσεις ή διακρίσεις. Το ιδιαιτέρως πάντως ενδιαφέρον εί­ναι ότι τα ανωτέρω επίθετα δεν αναφέρονται μόνον σε οντότητες. Ο Πρό­κλος περιγράφει και αξιολογεί δι’ αυτών και διάφορα φιλοσοφικά Συστήματ­α του παρελθόντος ή τις φιλοσοφικές εκείνες μεθόδους διά των οποίων προσεγγίζονται γνωσιολογικά οι οντότητες. Τα επίθετα δηλαδή μπορούν να λειτουργήσουν τόσο στο οντολογικό όσο και στο γνωσιολογικό επίπε­δο. Και αυτό είναι επόμενο, διότι μια οντότητα πρέπει, ανάλογα με τη θέ­ση που κατέχει στο οντολογικό σύστημα, να προσεγγισθεί γνωσιολογικά με τον τρόπο που ταιριάζει στην υφή της.

Η αναλογία αυτή αποτελεί για τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο απαράβατο επιστημολογικό κανόνα. Δι΄αυτού του κανόνα παράλληλα επιδιώκεται να δειχθεί και ποιο είναι το κα­ταλληλότερο φιλοσοφικό σύστημα που πρέπει να χρησιμοποιούμε στις περιγραφές μας. Τέλος, χρειάζεται να σημειώσουμε ότι ο Πρόκλος χρησι­μοποιεί σε αρκετές περιπτώσεις τα επίθετά του κατά ζεύγη, για λόγους που ορίζονται από το τι κάθε φορά θέλει να δηλώσει ή από την έμφαση που δίνει στα νοήματά του. Οι περιπτώσεις ιεραρχικής χρήσης των επιθέτων που συναντάμε εί­ ναι οι ακόλουθες:

(1) « Τήν των κρειττόνων άγαθοειδή βούλησιν» (5,8) Εδώ γίνεται αναφορά σε ανώτερους θεούς, κάτι που δηλώνει έμμεσα ότι υπάρχουν και κατώτεροι. Πρόκειται για την περίφημη μεταφυσική ιεραρχία του Πρόκλου, σύμφωνα με την οποία είναι αναγκαίο να υπάρχουν κατώτεροι θεοί, για να φέρουν σε επαφή τους ανώτερους με τον κόσμο της εμπειρίας 2. Παράλληλα η εκλεκτή ποιότητα των ανώτερων θεών τονίζεται με το να χαρακτηρίζεται η βούλησή τους ως αγαθή. Αγαθόν στον απόλυτο βαθμό είναι το «"Εν», δηλαδή η ανώτατη πηγή του παντός. Ό ,τι λοιπόν είναι κα­τά την ουσία του το «"Εν» το προσφέρει ως ιδιότητα στις υπόλοιπες με­ταφυσικές οντότητες, οι οποίες έτσι καθίστανται ιδιαίτερες εκφάνσεις του .

(2) «Τήν περί αυτών τω ν Θείων μυσταγωγίαν έν άγνώ βάθρω  καθαρώς ιδρυμένην» (5,17-18). Εδώ ο Πρόκλος αναφέρεται στην οντολογική και στην ηθική καθαρότητα και έμμεσα την αντιδιαστέλλει από την αντί­θετη της κατάσταση. Το ιδιαιτέρως ενδιαφέρον είναι ότι προβάλλει μια αυστηρή αναλογία ανάμεσα στο οντολογικό και στο ηθικό επίπεδο. Για να κατορθώσει ένας άνθρωπος να προσεγγίσει πραγματικότητες θείου χα­ρακτήρα, εκλεκτής και αμετάβλητης φύσης και άθικτες από οποιαδήποτε φθαρτή ουσία, πρέπει να έχει καθαρθεί ηθικά και να ακολουθεί μια πορεία μυστηριακή. Τούτο σημαίνει να υπερβεί οποιαδήποτε κατάσταση που τον συνδέει με τα αισθητά - και προφανώς, σύμφωνα με την πλατωνική παρά­δοση, ευμετάβλητα - όντα καθώς και τα γνωσιολογικά μέσα με τα οποία τα προσεγγίζει. Κατά συνέπεια, οι οντολογικές ιεραρχήσεις ορίζουν και τις ηθικές ή τις ανθρωπολογικές.

(3) « Των υπερφυών και μεγάλων αγαθών» (5,11-12). Εδώ τονίζον­ται τόσο η μεταφυσική εκδοχή τού αγαθού όσο και η ποσοτική και η ποι­οτική εμβέλειά του. Ως προς το πρώτο χαρακτηριστικό ο Πρόκλος δηλώ­νει ότι η πηγή όλων των αγαθών βρίσκεται στον μεταφυσικό κόσμο. Συγ­χρόνως όμως έμμεσα υπονοεί ότι τα αγαθά διακρίνονται σε υπερεμπειρικά και σε εμπειρικά. Τα πρώτα υπερβαίνουν τις δυνατότητες της ανθρώ­πινης γνώσης, ενώ τα δεύτερα μπορούν να γνωστούν. Από τη σημασία τού πρώτου επιθέτου προκύπτει και η χρήση τού δευτέρου. Τα αγαθά χαρα­κτηρίζονται ως μεγάλα κι έτσι αντιπαραβάλλονται προς κάποια άλλα μι­κρά ή μικρότερά τους. Προφανώς, μεγάλα είναι τα υπερεμπειρικά και μι­κρά τα εμπειρικά. Ανεξάρτητα πάντως από αυτές τις ιεραρχήσεις- διακρίσεις, η ιδιότητα του αγαθού αποτελεί μια καθολική πραγματικότητα·

(4) « Το γνησιότατον και καθαρώτατον τής αλήθειας φώς» (7,1-2)· Εδώ οι ιεραρχήσεις μεταφέρονται στη γνωσιολογική περιοχή. Χρησιμο­ποιούνται υπερθετικοί τύποι επιθέτων, για να δηλωθούν οι ιδιότητες της αλήθειας. Η αλήθεια εμφανίζεται ως μια απόλυτα αυθεντική κατάσταση περιγραφής της πραγματικότητας. Δεν μειγνύεται από διάφορα επιπρόσ­θετα στοιχεία που θα την αλλοίωναν. Φωτίζει με την απόλυτη σαφήνειά της κι έτσι διαφοροποιείται από το ψεύδος. Αν μάλιστα ο Πρόκλος περιέ­γραφε το ψεύδος, θα χρησιμοποιούσε κι εδώ υπερθετικά επίθετα, αλλά με την ακριβώς αντίθετη έννοια από αυτή που έχουν τα επίθετα της αλή­θειας.

(5) « Τών άχρεμών φασμάτων ών μεταλαμβάνουσι αί τής ευδαίμονος και μακαρίας ζωής γνησίως άντεχόμεναι ψυχαί» (6,5-6). Εδώ ο Πρό­κλος αναφέρεται σε αναλλοίωτες μεταφυσικές εκφάνσεις. Πρόκειται για καταστάσεις που κινούνται σε μια μυστική περιοχή, η οποία δεν προσεγ­γίζεται με αυστηρά ορθολογικά κριτήρια. Η περιοχή πάντως αυτή δεν εί­ναι απρόσιτη για την ανθρώπινη ψυχή. Εάν μια ψυχή κινείται με γνήσιο τρόπο, είναι ικανή να απολαύσει την ευδαιμονία και τη μακαριότητα των θείων καταστάσεων. Έμμεσα λοιπόν αλλά σαφέστατα δηλώνεται ότι, αν δεν υπάρχει γνησιότητα στο εσωτερικό του ανθρώπου, η μεταφυσική πε­ριοχή είναι απρόσιτη. Έτσι, ιεραρχούνται ηθικά ή αξιολογικά οι ψυχές α­νάλογα με τον τρόπο ζωής τους.

(6) «Κ α ι τέλ ο ς το α ριστον έξομ εν τή ς εν ή μ ϊν ώ δϊνος ήν εχομεν π ε ­ ρί τά θεία » (8,12-13). Εδώ ο Πρόκλος ανχφέρεται στην ποιότητα που έχει η έκβαση ή η ολοκλήρωση μιας διαδικασίας για τη συνάντηση του θείου. Τονίζεται και πάλι ότι το πέρας έχει ανώτερα χαρακτηριστικά από την αρχή και το μέσον. Η διαδικασία είναι μια επώδυνη πορεία, κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εξαγνίζεται από τα πάθη του και τα ε- λαττώματά του. Η τελική επικοινωνία με το θειον είναι ιεραρχικά ανώ­ τερη τόσο από την κατάσταση της μη επικοινωνίας όσο κι από τη μετα­ ξύ τους παρεμβαλλόμενη διχδικασία. Κατ’ επέκταση, ο άνθρωπος που επι­ κοινωνεί με το θειον είναι ανώτερος από αυτόν που δεν επικοινωνεί και από αυτόν που πορεύεται προς την επικοινωνία. Πρόκειται δηλαδή για μια μορφή ηθικής ιεράρχησης, η οποία προσδιορίζεται τόσο από την υπαρξι­ ακή ετοιμότητα ή την προσωπική πληρότητα των ανθρώπων όσο και από την ποιότητα ενός μεταφυσικού όντος με το οποίο πρέπει να επικοινωνή­ σουν, για να έχει νόημα η ύπαρξή τους και η ζωή τους1.

(7) « Ύ ψ ή γεμ ό νι τω τω ν καθ'η μ ά ς τελ εω τά τω » (7, 15-16). Πρόκειται για μια συνήθη έκφραση του Πρόκλου, όταν αναφέρεται στον Πλάτωνα ή στον δάσκαλό του, τον Συριανό. Εδώ τίθεται ζήτημα διάκρι­ σης των φιλοσόφων ο^ς προς την εμβέλεια του έργου τους. Μπορούμε δη- ,λαδή να χρησιμοποιούμε οποιονδήποτε φιλόσοφο, αλλά πρέπει να έχουμε κάποιον ως το τελικό κριτήριο για την ορθότητα των απόψεών μας. Η ε­ πιστημολογική δέσμευση που εισάγεται είναι προφανής. Επειδή έχουμε καταλήξει στο ότι ένας φιλόσοφος κατέχει την κορυφαία θέση ανάμεσα στους άλλους, είμαστε υποχρεωμένοι να τον ακολουθούμε χωρίς παρεκ­ κλίσεις. Κάθε παράβαση αυτής της αρχής μπορεί να οδηγήσει ή σε λάθη ή σε κατωτέρου επιπέδου προσεγγίσεις της αλήθειας2.

(8) «Το τής Πλατωνικής φιλοσοφίας εξαίρετον αγαθόν» (7,12-13). Παρά το ότι ο Πρόκλος θεωρεί την πλατωνική φιλοσοφία ως την κορυφαία από όλες τις άλλες, εντούτοις και στο ίδιο το εσωτερικό της διακρίνει ιεραρχημένα επίπεδα. Ως ανώτερα θεωρεί αυτά που περιλαμβάνονται στο διάλογο Παρμενίδης, όπου κατά την εκτίμησή του ο Πλάτων περιγράφει τις ανώτατες μεταφυσικές πραγματικότητες. Πρόκειται για πραγματι­κότητες που υπερέχουν κατά πολύ όλων των άλλων, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να συνυπάρχουν μαζί τους. Το ανώτατο λοιπόν αγαθό της φιλοσοφίας του Πλάτωνα  πρέπει να το προσεγγίσουμε με τις πιο αυθεντικές γνωστικές δυνάμεις μας1. 

(9) « Εις το παντελές και υψηλόν τέλος τής Πλατωνικής θεωρίας» (7,20-21). Και εδώ γίνεται αναφορά στην ιεράρχηση που υπάρχει στο ε­σωτερικό της ίδιας της πλατωνικής φιλοσοφίας. Είναι πολύ πιθανό να εν­νοείται ότι ο Πλάτων έχει διέλθει από διάφορα εξελικτικά στάδια, για να οδηγηθεί στην τελική έκφραση της σκέψης του. Τα στάδια αυτά αξιολο­γούνται εκ των αποτελεσμάτων τους, τα οποία έχουν κατακτήσει τον ύψιστο βαθμό τελειότητας και είναι ασύγκριτα πλέον προς οτιδήποτε έχει προηγηθεί. Το ζήτημα λοιπόν αναφέρεται στο τι είναι θεωρητικά πιο αξι­όπιστο, αλλά υπονοεί και την ανάγκη να κατανοήσουμε και την ακολου­θία συγκεκριμένων μεθοδολογικοί διαδικασιών. Η αναφορά δηλαδή σε τέ­λος ή σε ολοκλήρωση προϋποθέτει ότι υπάρχουν αρχή και ενδιάμεσα στά­δια2.

( 10) « Των αληθινών τελετών , &ς τελούνται χωρισθεΐσαι τών περί γήν τόπων αΐ ψυχαί» (6,3) - « Ύπό τινών Ιερών αληθινών» (6,11). Εδώ η έννοια της αλήθειας ταυτίζεται με την όντως πραγματικότητα ή με ό,τι θεωρείται ότι είναι απόλυτα αυθεντικό. Γίνεται αναφορά σε διαδικασίες ή σε ικανότητες, οι οποίες προϋποθέτουν καθαρότητα από κάθε υλική ή σω­ματική κατάσταση. Πρόκειται για πνευματικές ιδιότητες, οι οποίες κατακτώνται από τα πρόσωπα εκείνα που έχουν υπερβεί τις δεσμεύσεις τους από τις δυνάμεις εκείνες που αλλοιώνουν και φθείρουν την υπόστασή τους. Θα λέγαμε ότι τονίζεται επίσης η ηθική καθαρότητα ή ένα ανθρωπολογικό ιδίωμα που συνάπτει το κεκαθαρμένο υποκείμενο με μυστικές κατα­στάσεις και με μεταφυσικές δυνάμεις3. 

(11) « Τών περί αυτών τών θείων μυσταγωγίαν » (5,17). - «Τάς τών θείων φασμάτων έλλάμψεις» (6,14). - « Περί τών θείων ύφηγήσεις» (6,17). - « Τής περί τών θείων μυστικής άληθείας» (7, 7-8). - «Ούτε νοήσαι το θειον άλλως δυνατόν ή τώ παρ αυτών φωτί τελεσθέντας» (7,24-8.1). - « Το των θείων ονομάτων άνέλιξιν» (8,4). - « Τέλος τό άριστον ίξο μεν τής εν ή μΐν ώδϊνος ήν έχομεν περί τα θεία» (8,11-12). Η έννοια του θείου φωτίζει και τοποθετεί στις πραγματικές διαστάσεις τους όλες τις υπόλοιπες που εξετάσαμε. Αναφέρεται κυρίως σε τρία επίπεδα α) στον μεταφυσικό κόσμο (Οντολογία), β) στη διαδικασία προσέγγισής του (Μεθοδολογία), και γ) στους τρόπους έκφρασης με τους οποίους περιγράφεται (Γνωσιολογία). Ως προς το πρώτο επίπεδο, ο Πρόκλος δηλώ­νει την οντολογική και αξιολογική υπεροχή του μεταφυσικού κόσμου ένα­ντι του φυσικού. Ως προς το δεύτερο, αναφέρει τις προϋποθέσεις ηθικής και διανοητικής καθαρότητας που απαιτούνται, για να προσεγγισθεί με­θοδικά και σωστά ένας αυθεντικός κόσμος όπως είναι ο μεταφυσικός. Ως προς το τρίτο, προσδιορίζει τα γλωσσικά σχήματα με τα οποία ο άν­θρωπος μπορεί να περιγράφει με τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια την εμπει­ρία που έχει για τις θείες καταστάσεις. Από όλα αυτά τα εδάφια γίνεται προφανές ότι μπορεί να υπάρξει μια σχέση, και μάλιστα στενή, του ανθρώ­που με το θείον, αρκεί να εξασφαλισθούν οι προϋποθέσεις μιας υπαρξια­κής κάθαρσης. Όποιος άνθρωπος δεν τις εξασφαλίζει αποκόβεται από το  θειον1. 

1) Όσα επίθετα χρησιμοποιεί ο Πρόκλος είναι ενταγμένα με άμεσο τρόπο στο πλαίσιο της ίδιας θεωρίας. Υπηρετούν δηλαδή τη συστηματι­κά θεμελιωμένη θέση του, ότι ο θείος κόσμος βρίσκεται σε σαφέστατη α­πόσταση από τον αισθητό, μια απόσταση όμως που μπορεί να καλυφθεί, σε επίπεδο πράξης και σκέψης, από τις ανθρώπινες προσπάθειες. Υπό την έννοια αυτή, ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί τα αυστηρά επιστημολογικά και μεθοδολογικά εκείνα κριτήρια που δεν παραβιάζουν και δεν θέτουν σε αμφισβήτηση κανένα στοιχείο της θεωρίας του. 

2) Το κάθε επίθετο αποκτά τη σημασία του μέσα από δύο διαδρο­μές. Καταρχάς, με το ιδιαίτερο νόημά του, διά του οποίου διαφοροποιεί­ται από τα υπόλοιπα (νοηματική αυτονομία). Κατά δεύτερον, με τη συνάφειά του με κάποια από τα υπόλοιπα ή με όλα, διά της οποίας συμβάλ­λει στη συγκρότηση ενός ενιαίου νοηματικού όλου (νοηματική συμπληρωματικότητα). Ο ορισμός του δηλαδή είναι πλήρης, όταν τεθεί και από τις δύο αυτές πλευρές. 

3) Ο Πρόκλος εισηγείται έμμεσα τους κανόνες δόμησης ενός συ­ στήματος. Παρά το ότι χρησιμοποιεί πληθώρα λέξεων, συγκροτεί νοή­ματα και περιγράφει οντολογικές περιοχές που χαρακτηρίζονται από την άρρηκτη εσωτερική συνάφειά τους. Προβάλλει την ποικιλία μιας περιο­χής, διατηρώντας όμως συγχρόνως και την ενότητά της. Το σύστημά του λοιπόν έχει έναν εσωτερικό δυναμισμό, αλλά δεν εξέρχεται από κάποια αυστηρώς συγκεκριμένα όρια. Ορίζεται αφ΄ εαυτού, κάτι που σημαίνει ότι, ακόμα κι αν δεχθεί εξωγενείς παρεμβάσεις, τις αφομοιώνει με τις οικείες του ιδιότητες. Έτσι, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο νεο­πλατωνικός φιλόσοφος θεμελιώνει το πρότυπο της συστημικής αυτοδυ­ναμίας, τουλάχιστον υπό τις προοπτικές που ο ίδιος θέτει.